Eric Sieverts

In een bijdrage aan MIMblog over de opkomst van twitteratuur, haalde ik ook de intussen vrijwel in vergetelheid geraakte "hyperfictie" aan. Door het kiezen van "hyperlinks" bepaalt de lezer daarin zelf welke route hij door een verhaal wil volgen of zelfs hoe het verhaal verder moet verlopen. Als voorbeeld daarvan noemde ik "Un conte à votre façon" van de Franse dichter en schrijver Raymond Queneau. En dan zul je altijd zien: jarenlang de naam Queneau nooit meer tegengekomen, maar nu stond prompt twee weken later een bericht over een andere interactieve creatie van Queneau in de boekenbijlage van NRC Handelsblad. Een goede aanleiding hier nog wat verder op hem in te gaan. 

Allereerst is het opmerkelijk dat Queneau's conte à votre façon" alom als voorbeeld van Hyperfictie wordt genoemd. Hij schreef dat namelijk al in 1967. Akkoord, Ted Nelson had twee jaar eerder inderdaad al de term "hypertext" bedacht, maar pas in 1968 was zijn hypertextprogramma (voor een mainframe computer) klaar. En het zou nog tot 1987 duren voor het Mac-programma Hypercard het fenomeen hypertext onder de aandacht (en binnen het bereik) van een groter publiek bracht. Raymond Queneau (1903-1976) was toen al ruim 10 jaar dood.

Queneau had zijn sprookje over drie oplettende erwten (l'histoire des trois alertes petits pois) dan ook gewoon op papier gepubliceerd. Over een latere boekuitgave is op de site van de KB uitgebreider informatie te vinden. De werking van de interactiviteit wordt daar met een ganzenbord vergeleken. Verder daaruit citerend:

Uiteraard is de geschiedenis van de erwten (zowel in Franse als in Engelse versies) uiteindelijk ook terecht gekomen op internet met zijn hyperlinkmogelijkheden.

 

Het werk waar de NRC twee weken later over berichtte, waren Queneau's "Cent Mille Milliards de Poèmes" (honderduizendmiljard gedichten). Eigenlijk waren dat tien sonnetten die (op papier) zodanig tussen alle regels waren doorgesneden, dat je voor elk van de 14 regels van het sonnet, keuze had uit de betreffende regels uit elk van de 10 sonnetten. Wat leidde tot 10^¹⁴ (ofwel 100.000.000.000.000) mogelijke combinaties. Daarbij waren die sonnetten zodanig geschreven dat al die combinaties ook nog grammaticaal correcte constructies en het juiste rijmschema opleverden. Net als bij het verhaal van de oplettende erwten, roept dit natuurlijk ook weer om een computerversie. Op basis van de Franse copyrightwet verbood een Franse rechter in 1997 echter het gedicht online te zetten. Toch is het inmiddels wel degelijk op diverse plaatsen beschikbaar. Een Franse + Engelse versie waar je zelf de combinaties kunt maken en een Franse versie die automatisch combinaties genereert als je er met de muis overheen gaat. (En waar, toen ik dit schreef "al" 218.160 van de 100.000.000.000.000 mogelijke combinaties gegenereerd waren - er is dus nog even te gaan).

Zoekend op de NRC-site merkte ik overigens dat Robbert Dijkgraaf in zijn wekelijkse wetenschapscolumn in 2006 ook al eens over deze honderduizendmiljard sonnetten had geschreven.

 

Waar niet zo francofiele of francofone Nederlanders Queneau misschien beter van kennen zijn het verfilmde verhaal "Zazie dans le métro" en zijn roman "Pierrot mon amie". Zijn interesse voor de hier beschreven constructies kwam mede voort uit zijn belangstelling voor wiskunde en zijn betrokkenheid bij de in 1960 opgerichte "Ouvroir de littérature potentielle" (werkplaats voor potentiële literatuur). Daarin werden allerlei combinatorische, wiskundige en automatische technieken gepropageerd voor het construeren van literaire producten. Met deze producten was Queneau duidelijk het web vooruit. Jammer dat hij dat web niet meer heeft meegemaakt.