Het zelf verzinnen van onderzoeksgegevens door de Tilburgse sociaalpsycholoog Diederik Stapel wordt hier en daar wel verklaard als uitvloeisel van de prestatiedruk die onderzoekers voelen. "Publish or Perish" en bovendien niet zo maar iets publiceren, maar beslist iets baanbrekends. Of deze psychologische verklaring voor databedrog juist is of niet laat ik hier even in het midden - psychologen vertrouw ik per definitie niet meer. Wel onderstreept dit schandaal nog eens het belang van datarepositories voor het kunnen controleren van onderzoeksresultaten. Data doen er inderdaad wel degelijk toe.

Nog even terug naar dat "Publish or perish". Bij mijn eerste colleges over online literatuur zoeken, 30 jaar geleden, had ik een mooie grafiek gemaakt van de geschatte groei van de aantallen wetenschappelijke artikelen en wetenschappelijke tijdschriften. Dat plaatje was grotendeels gebaseerd op cijfers van Derek de Solla Price, de goeroe van de wetenschap van de wetenschap. Het jaarlijks aantal wetenschappelijke artikelen bleek in de 230 jaar tussen 1750 en 1980 met een factor 100.000 te zijn toegenomen. Over die hele periode toonde de grafiek een bijna voortdurende exponentiële groei, met een verdubbeling iedere 14 jaar. Zoiets is uiterst ongebruikelijk. In de natuur duren periodes van exponentiële groei altijd aanzienlijk korter. Lang voordat 230 jaar om zijn of een verschijnsel met vijf ordes van grootte gegroeid is, treedt altijd verzadiging op, doordat er tekort ontstaat aan voedsel, grondstof of ruimte. Daardoor krijg je een soort afvlakkende S-curve.

Voor de aantallen publicaties verwachtte ik dat eigenlijk ook. Zelfs het publish-or-perish-effect zou daar volgens mij niet tegenop kunnen. Op een gegeven moment is de groei van het aantal wetenschappers op en kunnen ze niet nog meer onderzoekjes per dag doen. Omdat ik te lui was elk jaar echte nieuwe cijfers op te zoeken, tekende ik dat grafiekje elk volgend collegejaar gewoon weer ietsje verder door in de tijd, maar wel al een beetje afvlakkend, de S-curve in. Begin dit jaar kwam ik erachter dat ik daarmee de zaak aardig besjoemeld had. Want de NRC van 12 maart meldde dat ook de laatste decennia, de 30 jaar sinds 1980, de wetenschappelijke productie nog altijd elke 12 jaar verdubbelt. Kennelijk had ik buiten Chinezen en dikke duimen gerekend. Met mijn grafiekjes begin jaren '90 was ik dus geen haar beter geweest dan Diederik Stapel. Alleen haalde ik de kranten niet met opzienbarende onderzoeksresultaten - en dus ook niet met datagesjoemel.

Dit alles doet me sterk denken aan een cartoon uit The New Yorker die ik in mijn college ook altijd op de overhead-projector legde. Op een kerkhof staat een heer neerslachtig naar een grafschrift te kijken:
"Russell P. Dinsmore / 1907-1984 / Published, but perished anyway".
In overdrachtelijk zin geldt dat laatste zeker ook voor Diederik A. Stapel.